Portal Ψυχολογικής Αυτοβοήθειας

Με τον όρο τηλεψυχιατρική (telepsychiatry) εννοούμε την παροχή ψυχιατρικών υπηρεσιών από απόσταση με τη χρήση σύγχρονης τηλεπικοινωνιακής τεχνολογίας. Η άσκηση της τηλεψυχιατρικής εντάσσεται στον ευρύτερο τομέα της τηλεϊατρικής (telemedicine), που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια χάρη στην πρόοδο των τεχνολογικών μέσων. Η αναγκαιότητα ανάπτυξης και εφαρμογής τέτοιων προγραμμάτων στην Ψυχιατρική εξυπηρετούσε ήδη αρκετές ανάγκες. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τη δυσκολία πρόσβασης του συνόλου του πληθυσμού σε μονάδες ψυχικής υγείας (π.χ. κάτοικοι απομονωμένων περιοχών και μη παρουσία ειδικού ψυχικής υγείας ακόμα και κωμοπόλεις) ή την προκατάληψη ορισμένων να επισκεφτούν κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας για λόγους στιγματισμού από την κοινότητα). Ορισμένα προγράμματα λειτουργούσαν με διάφορα μέσα (π.χ. τηλεφωνική γραμμή στήριξης, διαδίκτυο) εδώ και αρκετά έτη και στον Ελλαδικό χώρο, εξυπηρετώντας τέτοιες ανάγκες. Δε θα ήταν όμως εύκολο για κανέναν να φανταστεί ότι μέσα σε λίγους μήνες θα αναδεικνύονταν περισσότερο από ποτέ η αναγκαιότητα στήριξης προγραμμάτων τηλεϊατρικής, ιδίως μάλιστα στον τομέα της Ψυχιατρικής & της Ψυχολογίας.

Ο βασικός λόγος που οι παρεμβάσεις μέσω υπηρεσιών τέτοιου τύπου μπορούν να βρουν ιδιαίτερα πρόσφορο έδαφος στον τομέα της ψυχικής υγείας είναι η ίδια η φύση του συγκεκριμένου επιστημονικού κλάδου. Η Ψυχιατρική, η Ψυχολογία και άλλες συναφείς επιστήμες στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στη διενέργεια συνέντευξης. Η φυσική εξέταση (που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη σωστή διάγνωση και θεραπεία στη μεγάλη πλειοψηφία των ιατρικών ειδικοτήτων) δεν έχει την ίδια θέση κατά την ψυχιατρική εξέταση. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι στερείται σημασίας. Όμως, το στοιχείο αυτό δίνει τη δυνατότητα σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας να προβεί σε μια πρώτη αξιολόγηση μιας κατάστασης - οξείας ή χρόνιας - χωρίς να χρειαστεί πάντα να βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση με τον ασθενή (π.χ. όπως συμβαίνει κατά την ώρα της κλινικής εξέτασης). Κατανοούμε βέβαια ότι σε μια περίοδο όπου τα μέτρα κοινωνικής απόστασης έχουν (και θα συνεχίζουν για κάποιο διάστημα να έχουν) καίρια σημασία για την υγεία τόσο του υγειονομικού προσωπικού όσο και των ασθενών, οι δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες αποτελούν ένα εξαιρετικά βοηθητικό εργαλείο και για τις δύο ομάδες.

Παρακάτω προσπαθούμε να εξηγήσουμε περαιτέρω τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των υπηρεσιών αυτών, να παραθέσουμε τις προϋποθέσεις σωστής λειτουργίας τους αλλά και τις δυσεπίλυτες καταστάσεις που μπορούν ενίοτε να προκύψουν.

Ταξινόμηση των τρόπων τηλεπικοινωνίας

Οι βασικοί τρόποι είναι δύο:

1. Τηλεφωνικές γραμμές: Οι ενδιαφερόμενοι καλούν σε τηλεφωνικές γραμμές, όπου μπορούν να μιλήσουν με κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας. Συνήθως, η τηλεφωνική γραμμή είχε ρόλο επείγουσας παρέμβασης (όπως π.χ. γραμμή παρέμβασης για την αυτοκτονία, κακοποίηση, χρήση ουσιών κ.ά.). Στις περισσότερες περιπτώσεις γίνεται ενημέρωση και συμβουλευτική ή παραπομπή σε κατάλληλη δομή. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι κατά την περίοδο της κρίσης του «COVID-19» στην Ελλάδα άρχισε να λειτουργεί μια τέτοια γραμμή με πρωτοβουλία του Υπουργείου Υγείας & του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (10306). Σε αυτήν οι πολίτες μπορούν να αναζητήσουν ψυχολογική ή ψυχιατρική βοήθεια για παιδιά και ενήλικες, κοινωνική στήριξη, ενώ υπάρχει και ειδική γραμμή στήριξης του υγειονομικού προσωπικού.
2. Χρήση Διαδικτύου:
   • Εξειδικευμένες πλατφόρμες & Τηλεδιάσκεψη: Δίνεται η δυνατότητα μιας πρόσωπο με πρόσωπο συνέντευξης χωρίς να απαιτείται η κοντινή φυσική απόσταση των συμμετεχόντων. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα μιας διαγνωστικής συνέντευξης και πιθανώς παρέμβασης κάποιας μορφής (π.χ. συμβουλευτική, συνέχιση ψυχιατρικής παρακολούθησης, έναρξη ή τροποποίηση φαρμακευτικής θεραπείας). Μάλιστα, με τις εξελίξεις των τελευταίων μηνών παρατηρήθηκε το φαινόμενο αρκετές ψυχοθεραπείες διαφόρων κατευθύνσεων να συνεχίζονται - ακόμα και να ξεκινούν - μέσω τέτοιων διαδικτυακών πλατφορμών. Επιπλέον, μέσω της τηλεδιάσκεψης είναι δυνατή η εποπτεία ή η εκπαίδευση των ειδικών. Απαραίτητη προϋπόθεση βέβαια είναι να έχουν και τα δύο μέλη τον κατάλληλο εξοπλισμό (Η/Υ με κάμερα ή κινητό τηλέφωνο smartphone & επαρκή ταχύτητα μετάδοσης δεδομένων).
   • Χρήση ιστοτόπων: Σερφάροντας στο διαδίκτυο ο ενδιαφερόμενος μπορεί να αναζητήσει πληροφορίες, να ανταλλάξει πληροφορίες με άλλους ενδιαφερόμενους ή να κινητοποιηθεί για αναζήτηση ψυχιατρικής βοήθειας μέσω συμπλήρωσης ερωτηματολογίων (π.χ. για κατάχρηση αλκοόλ). Αυτή η μέθοδος βέβαια εγκυμονεί σημαντικούς κινδύνους, καθώς η πληροφορία μπορεί να μην είναι επιστημονικά ελεγμένη, οδηγώντας έτσι το άτομο να υπερτιμήσει ή να υποτιμήσει τα συμπτώματά του.

Ορισμένα πλεονεκτήματα & μειονεκτήματα της άσκησης της τηλεψυχιατρικής - και γενικότερα της παροχής βοήθειας από ειδικό ψυχικής υγείας - παρουσιάζονται στον πίνακα:

Το βασικότερο ίσως πλεονέκτημα της τηλεψυχιατρικής σε αυτήν την περίοδο πανδημίας είναι ότι δε θέτει σε άμεσο κίνδυνο την υγεία θεραπευτή & θεραπευόμενου, ούτε επιβαρύνει σε πρώτη ανάγνωση τη δημόσια υγεία. Αποφεύγεται δηλαδή ο κίνδυνος μόλυνσης του ασθενούς από τον θεράποντα και αντίστροφα, ενώ ας μη ξεχνάμε ότι, εάν ο ασθενής είναι φορέας και χρειαστεί να μεταβεί στο ιατρείο, μπορεί να μολύνει κατά τη μετάβαση και άλλους πολίτες στο δρόμο. Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να αναλογιστούμε την ψυχική κατάσταση συμπολιτών μας που είναι αναγκασμένοι να μένουν σε καραντίνα - ακόμα και μόνοι τους. Η δυνατότητα που έχει αυτή η - στιγματισμένη κατά πολλούς - κατηγορία  πολιτών να μπορεί να απευθύνεται άμεσα και εύκολα σε μια τέτοια υπηρεσία για να αναζητήσει βοήθεια, χωρίς να θέσει σε κίνδυνο την υγεία του υπόλοιπου κοινωνικού συνόλου, πιθανώς τους αποφορτίζει. Συνεπώς, η χρήση τέτοιων υπηρεσιών σε συνδυασμό με την πρόσφατη εφαρμογή της δυνατότητας άυλης συνταγογράφησης στην Ελλάδα συμβάλλουν καθοριστικά στον σκοπό αυτό. Επιπλέον, η τηλεψυχιατρική δίνει τη δυνατότητα σε ανθρώπους απομονωμένων περιοχών ή περιοχών στις οποίες δεν εργάζονται επαγγελματίες ψυχικής υγείας να έχουν ψυχιατρική/ ψυχολογική κάλυψη, ενώ μειώνει προφανώς το κόστος μετακίνησης. Τέλος, δίνεται σε χρόνιους ασθενείς ή σε όσους βρίσκονται σε ψυχοθεραπεία να συνεχίσουν την παρακολούθησή τους έως ότου οι εξωτερικές συνθήκες επιτρέψουν ξανά την επαναφορά στην «κανονικότητα».

Στον αντίποδα τίθεται σαφώς ζήτημα απορρήτου προσωπικών δεδομένων. Είναι όλες οι διαδικτυακές πλατφόρμες σύμφωνες με την κείμενη νομοθεσία του κάθε κράτους; Τι συμβαίνει στις περιπτώσεις όπου ένας ασθενής π.χ. με παραληρητικές ιδέες δίωξης κληθεί από τον θεράποντα να δώσει τα στοιχεία του, ενώ βρίσκεται «online»; Πόσο εύκολα θα μιλήσει άνετα για όσα τον απασχολούν; Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι όταν μια πληροφορία διακινείται στο διαδίκτυο, είναι πιθανόν να υποκλαπεί. Συνεπώς, ο θεράπων πρέπει να μεριμνήσει κατάλληλα χωρίς να έχει πάντα ιδιαίτερα εκτεταμένες γνώσεις σε ζητήματα προστασίας προσωπικών δεδομένων που διακινούνται σε ηλεκτρονική μορφή. Επιπλέον, ακόμα και σήμερα δεν έχουν όλοι οι πολίτες πρόσβαση στον απαραίτητο εξοπλισμό, ούτε είναι σε θέση να τον χειριστούν με ευχέρεια. Τέλος, τυχόν τεχνικές δυσκολίες (π.χ. ταχύτητα μετάδοσης δεδομένων), μπορούν να επηρεάσουν σε σημαντικό βαθμό την «ποιότητα» της συνέντευξης (π.χ. στατική εικόνα, προβλήματα στον ήχο) προκαλώντας εκνευρισμό σε αμφότερους τους συνομιλητές.

Γενικές συστάσεις προς τους θεράποντες

Οι κανόνες (επίσημοι και μη) που διέπουν την άσκηση της τηλεψυχιατρικής εξαρτώνται από τη μορφή και το πλαίσιο που αυτή ασκείται. Για παράδειγμα, σε μια τηλεφωνική γραμμή στήριξης οι «θεράποντες» εργάζονται με βάρδιες και σκοπός είναι η άμεση αντιμετώπιση ενός προβλήματος του ενδιαφερόμενου. Αντίθετα, κατά τη χρήση μιας ηλεκτρονικής πλατφόρμας με τη χρήση ήχου και βίντεο τα πρόσωπα και των δύο μελών είναι φανερά, ενώ μπορεί μέσω αυτής να γίνει συνέχιση μιας τακτικής ψυχιατρικής παρακολούθησης ή και μιας ψυχοθεραπείας. Συνεπώς, μερικές από τις συστάσεις της Αμερικάνικης Ψυχιατρικής Εταιρείας με την Αμερικάνικη Εταιρεία Τηλεϊατρικής αλλά & άλλων Aμερικάνων επιστημόνων για την 2^η περίπτωση είναι:

• Δοκιμαστικός έλεγχος της ποιότητας σύνδεσης και της πλατφόρμας πριν την 1^η συνέντευξη με σκοπό την εξοικείωση. Αν υπάρχει η δυνατότητα, χρησιμοποιήστε καλώδιο ethernet, προκειμένου να αποφύγετε προβλήματα συνδεσιμότητας σε σχέση με μια τυπική ασύρματη σύνδεση.
• Η κάμερα πρέπει να βρίσκεται στο ύψος των ματιών.
• Κρατήστε τον χώρο από τον οποίο γίνεται η τηλεδιάσκεψη όσο πιο επαγγελματικό και τακτικό γίνεται. Ο χώρος του δωματίου πρέπει να είναι φωτεινός.
• Ενημερώστε όσους μένουν μαζί σας να μην σας διακόψουν την ώρα της εργασίας σας.
• Καταγράψτε τα στοιχεία του θεραπευόμενου και τα στοιχεία επικοινωνίας οικείων προσώπων για περίπτωση ανάγκης.
• Διασαφηνίστε τον τρόπο επικοινωνίας μεταξύ των συνεδριών, εάν αυτό καταστεί απαραίτητο και εάν είναι εφικτό.
• Ενημερώστε το θεραπευόμενο για το πρωτόκολλο διαχείρισης κάποιας επείγουσας κατάστασης, εάν αυτό κριθεί απαραίτητο.
• Μεριμνήστε για το ιατρικό απόρρητο. Η συνέντευξη μπορεί π.χ. να ακούγεται σε διπλανό χώρο από τον δικό σας.

Ειδικά για τις γραμμές τηλεφωνικής στήριξης (helplines) ο οργανισμός ψυχικής υγείας (Mental Health Foundation) προτείνει:

• Ο σκοπός λειτουργίας και οι υπηρεσίες που προσφέρουν, πρέπει να είναι όσο πιο σαφείς γίνεται.
• Η «διαφήμιση» της γραμμής πρέπει να αφορά όχι μόνο το γενικό πληθυσμό, αλλά και τους επαγγελματίες υγείας, προκειμένου να υπάρχει διασύνδεση και να μπορούν να παραπέμψουν τους ασθενείς.
• Πρέπει να υπάρχει πρόγραμμα εκπαίδευσης για το προσωπικό που στελεχώνει τη γραμμή.

• Λόγω της μεγάλης επιβάρυνσης που προκαλεί η έλλειψη ψυχικής υγείας σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, θα πρέπει να γίνει ανάλυση για τη σχέση κόστους-αποτελεσματικότητας των γραμμών αυτών.

Άσκηση τηλεϊατρικής στην Ελλάδα

Ο Πανελλήνιος Ιατρικός Σύλλογος  με ανακοίνωση που εξέδωσε στις 27/3/2020 ανέφερε ότι δεν ήταν ρυθμισμένη μέχρι τότε η παροχή υπηρεσιών τηλεϊατρικής από την κείμενη νομοθεσία. Στις 14/4/2020 εξέδωσε νέα ανακοίνωση με θέμα «Συστάσεις για την εξ΄αποστάσεως παροχή ιατρικών υπηρεσιών». Στην ανακοίνωση τονίζεται ότι η ευθύνη για την παροχή ιατρικών γίνονται βαρύνει αποκλειστικά τον ιατρό και γίνονται ορισμένες συστάσεις. Ενδεικτικά αναφέρουμε:

• Όταν οι οδηγίες προς τον ασθενή είναι σύνθετες, ο ιατρός οφείλει να τις αποστέλλει με SMS ή e-mail.
• Αν ο ιατρός που συνομιλεί με τον ασθενή είναι και ο θεράπων ιατρός του, τότε πρέπει να εξασφαλίζει ότι η συνομιλία θα έχει αρκετή διάρκεια για να εκτιμηθεί η τρέχουσα κλινική εικόνα και ότι με την εξ’ αποστάσεως παρέμβαση δεν διακινδυνεύεται η ασφάλειά του.
• Ο μη θεράπων ιατρός οφείλει να ενημερώνεται για το σύνολο του ιστορικού του ασθενούς και να ζητήσει από αυτόν ενημερωμένη συναίνεση για την πρόσβαση σε κάθε στοιχείο του ιστορικού (αρχείο ΑΜΚΑ) για να διαμορφώσει την κρίση του. Αν δεν είναι δυνατή η εκτίμηση της κλινικής κατάστασης με ασφάλεια, να γίνεται παραπομπή σε δομή υγείας.

Ειδικά για το ζήτημα του ιατρικού απορρήτου η ανακοίνωση αναφέρει:

• Ο ιατρός οφείλει σε κάθε περίπτωση να προστατεύει τα προσωπικά δεδομένα του ασθενούς του και να τηρεί αυστηρά και αποτελεσματικά το ιατρικό απόρρητο.
• Η παροχή ιατρικών υπηρεσιών εξ’ αποστάσεως με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων διέπεται από το ίδιο πλαίσιο που ισχύει και τη φυσική εξέταση στο ιατρείο….και επομένως δεν απαιτείται κατ’ αρχήν η συναίνεση του ασθενούς για την επεξεργασία των προσωπικών του δεδομένων καθώς αυτή τεκμαίρεται.
• Αρχή της αναλογικότητας: Ο ιατρός δε θα πρέπει να ζητά περισσότερα δεδομένα από αυτά που είναι απαραίτητα για την παροχή της ιατρικής υπηρεσίας ανά περίπτωση.
• Ακόμα και σε τηλεφωνική παροχή υπηρεσίας ο ιατρός θα πρέπει να τηρεί αρχείο με τα δεδομένα του ασθενούς σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία είτε σε έγχαρτη είτε σε ηλεκτρονική μορφή*.
• Αν γίνεται αποστολή προσωπικών δεδομένων (π.χ. e-mail), πρέπει να είναι κρυπτογραφημένα.

* Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι σε αρκετές περιπτώσεις οι τηλεφωνικές γραμμές ψυχολογικής στήριξης είναι ανώνυμες.

Μπορείτε, αν θέλετε, να διαβάσετε ολόκληρη την ανακοίνωση του ΠΙΣ, ΕΔΩ.

Ιδιαίτερα προβλήματα στην τηλεψυχιατρική

1. Αυτοκτονικότητα & Ετεροκαταστροφικότητα: Η διαχείριση της αυτοκτονικής και ετεροκαταστροφικής πρόθεσης κατά την άσκηση τηλεψυχιατρικής παρουσιάζει ιδιαιτερότητες. Ο ασθενής δεν βρίσκεται σε ελεγχόμενο χώρο (π.χ. νοσοκομείο, ιατρείο) & μπορεί να εκδηλώσει τέτοιες συμπεριφορές, ενώ δεν υπάρχει επίβλεψη από ιατρονοσηλευτικό προσωπικό ή από τους οικείους του. Σε περίπτωση που γίνει αντιληπτή τέτοια πρόθεση, αφού πρώτα ο θεράπων προβεί σε τεχνικές αποκλιμάκωσης, θα πρέπει να ειδοποιήσει άμεσα κάποιο οικείο πρόσωπο του ασθενούς, ώστε να ληφθούν άμεσα τα απαραίτητα μέτρα. Ακόμα και εάν ο ασθενής διαβεβαιώσει ότι θα μεταβεί ο ίδιος άμεσα σε εφημερεύον νοσοκομείο, είναι προτιμότερο για τον ειδικό ψυχικής υγείας να έχει ενημερώσει ένα τουλάχιστον οικείο πρόσωπο για την αναγκαιότητα λήψης περαιτέρω μέτρων ασφαλείας. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν ο ασθενής να αρνηθεί να μεταβεί σε εφημερεύον νοσοκομείο και να μην προτίθεται να δώσει τα στοιχεία κάποιου συγγενικού προσώπου. Σε αυτήν την περίπτωση και εφόσον κρίνεται απαραίτητο βάσει των στοιχείων που έχουμε από την συνέντευξη, οφείλουμε να ειδοποιήσουμε τις αστυνομικές αρχές, αίροντας το ιατρικό απόρρητο για την προστασία της υγείας του ασθενούς και του κοινωνικού συνόλου. Η υγεία του ανθρώπου είναι σημαντικότερη από τη διαφύλαξη του ιατρικού απορρήτου. Για τις ενέργειές μας είναι προτιμότερο να ενημερώσουμε και τον ίδιο τον ασθενή.
2. Ενδοοικογενειακή βία: Φαινόμενα ενδοοικογενειακής βίας είναι δυνατόν να επιταθούν κατά την περίοδο της καραντίνας. Είναι καλό να λαμβάνουμε υπόψη μας ότι λόγω των μέτρων περιορισμού κυκλοφορίας αλλά και του δυναμικού των σχέσεων των μελών της οικογένειας, είναι πολλές φορές δύσκολο για τα θύματα να βγουν από το σπίτι και να αναζητήσουν βοήθεια είτε στις αστυνομικές αρχές είτε σε ειδικούς ψυχικής υγείας. Σε περίπτωση που έρθουμε αντιμέτωποι με τέτοιο συμβάν, θα πρέπει να ενθαρρύνουμε τα θύματα να αναζητήσουν αρχικά βοήθεια από τις αστυνομικές αρχές για διασφάλιση της ατομικής τους προστασίας, να τους παραπέμψουμε σε κατάλληλες οργανώσεις ή δομές στέγασης και φυσικά να μεριμνήσουμε για την ψυχική τους στήριξη.
3. Έλλειψη αποθέματος φαρμάκων: Το τελευταίο διάστημα έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο αρκετοί ασθενείς να μην μπορούν να συναντήσουν τον θεράποντα ιατρό τους είτε γιατί οι ίδιοι οι ασθενείς δεn θέλουν να μεταβούν σε χώρο ιατρείου/νοσοκομείου, είτε γιατί ο θεράπων έχει κλείσει το ιδιωτικό του ιατρείο λόγω έλλειψης μέσων ατομικής προστασίας. Η κατάσταση μπορεί να γίνει ακόμα πιο δύσκολη, όταν για την αγορά των φαρμάκων απαιτείται ειδική ιατρική συνταγή (π.χ. βενζοδιαζεπίνες) ή όταν ο ασθενής δεν έχει την οικονομική άνεση να αγοράσει το σκεύασμα. Τότε ο ασθενής μπορεί να απευθυνθεί σε υπηρεσίες τηλεψυχιατρικής για να ζητήσει συνταγογράφηση, ακόμα και αν ο σκοπός μιας τέτοιας υπηρεσίας δεν είναι αυτός. Σε τέτοιες περιπτώσεις κρίνεται σκόπιμο ο ειδικός ψυχικής υγείας να τον προτρέψει να απευθυνθεί εκ νέου στον θεράποντα ψυχίατρο για εξεύρεση λύσης (π.χ. άυλη συνταγογράφηση). Αν κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό, ο ασθενής μπορεί να απευθυνθεί εκτάκτως στον οικογενειακό ιατρό του.
4. Ασθενείς με Ψύχωση: Από ανέκδοτες αναφορές Αμερικάνων ψυχιάτρων φαίνεται ότι οι ασθενείς αυτής της κατηγορίας δεν αντιμετώπισαν τις δυσκολίες που αναμένονταν κατά το χειρισμό τέτοιων ειδών πλατφόρμας. Χρειάζονται όμως ίσως περισσότερη καθοδήγηση, όπως για παράδειγμα την εκμάθηση του χειρισμού της ή τον τρόπο διαχωρισμού της πραγματικής συνομιλίας με τον ψυχίατρο στον υπολογιστή από τις παραληρητικές ιδέες του ασθενή ότι η τηλεόραση απευθύνεται στον ίδιο.

Αναφορές

Γ.Ν. Παπαδημητρίου, Ι.Α. Λιάππας, Ε. Λύκουρας. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ. Αθήνα, 2013.

Μ. Καραπατσιά, Κ. Μυλωνά, Ε. Ξηρού, Φρ. Γονιδάκης. Οδηγός διαδικτυακής θεραπείας/συμβουλευτικής για ειδικούς ψυχικής υγείας. Αθήνα: Α΄ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΚΠΑ, 2020.

Σύλλογος, Πανελλήνιος Ιατρικός. «ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΠΑΡΟΧΗ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ.» Α.Π.: 5420, Αθήνα, 14/4/2020.

Association, American Psychiatric Association & American Telemedicine. Best Practices in Videoconferencing-Based Telemental Health. Κατευθυντήριες Οδηγίες, APA, 2018.

Dotinga, R. «COVID-19: A Guide to Making Telepsychiatry Work.» medscape.com, 13 April 2020

Morgan, L. Chakkalackal, E. Cyhlarova. Life Lines: Evaluation of mental health helplines. Mental health helplines partnership, 2012.

Partnership, Helplines. «Helplines Standard Version 4.» Ενημερωτικό φυλλάδιο, Peterborough, Cambridgeshire, 2017.