Portal Ψυχολογικής Αυτοβοήθειας

Κατά τη διάρκεια της τρέχουσας πανδημίας, οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας βρίσκονται υπό συνθήκες μεγάλου φόρτου εργασίας και διατρέχουν υψηλό κίνδυνο μόλυνσης, ιδιαίτερα δε όσοι εργάζονται απευθείας με ασθενείς με COVID-19. Επιπλέον, η πανδημία επηρεάζει τα συστήματα υγείας σε όλες τις πληγείσες χώρες, τα οποία εκτός από την υποστήριξη και φροντίδα των ασθενών, πρέπει να προσαρμοστούν ταυτόχρονα σε ένα ταχέως μεταβαλλόμενο περιβάλλον.

Στην πραγματικότητα, ολόκληρο το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης επηρεάζεται. Πέρα από το προσωπικό της πρώτης γραμμής, η επαγγελματική ζωή των ιατρών και των νοσηλευτών διαταράσσεται σε μεγάλο βαθμό ακόμη και στις συνήθεις νοσοκομειακές πτέρυγες, την πρωτοβάθμια φροντίδα και τις κοινοτικές μονάδες. Οι νέες πολιτικές και διαδικασίες, το άγχος τόσο του προσωπικού όσο και των ασθενών, και η προοπτική ότι μολυσμένα άτομα (προσωπικό ή ασθενείς) θα μπορούσαν να εντοπιστούν στο χώρο εργασίας ανά πάσα στιγμή, μπορεί να αποτελέσουν πηγή επιβάρυνσης του προσωπικού που δεν βρίσκεται στην πρώτη γραμμή.

Πέρα από τα παραπάνω, γνωρίζουμε ότι σε περιπτώσεις μεγάλων καταστροφών με οδυνηρές συνέπειες εκτός από τους άμεσα πληγέντες, υπάρχουν και τα δευτερεύοντα θύματα, στα οποία συμπεριλαμβάνονται μέλη των ομάδων διάσωσης, καθώς και όσοι προσφέρουν ατομική (π.χ. προσωπικό νοσοκομείων) ή κοινωνικής αρωγή (π.χ. δημόσιοι φορείς ή εθελοντές). Τα άτομα αυτά σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από την έναρξη της εμπλοκής τους, δέχονται ψυχολογική πίεση παρεμφερή με αυτή των άμεσων θυμάτων. Προκύπτει επίσης συχνά ένα δευτερογενές τραυματικό στρες από την έκθεση στις τραυματικές εμπειρίες ενός άλλου ατόμου.

Για όλους τους παραπάνω λόγους, οι υγειονομικοί πρέπει – ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αλλά και σε κάθε περίπτωση – τα ψυχικά σύνδρομα που μπορεί να αναπτύξουν, συγκεκριμένα το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης και το δευτερογενές τραυματικό στρες, ώστε να αναγνωρίζουν έγκαιρα τις εκδηλώσεις τους και να τα προλαμβάνουν.

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ (OCCUPATIONAL BURNOUT)

Βurn out σημαίνει εξασθένηση εξαιτίας καψίματος, όπως η εξασθένηση ενός καιόμενου κεριού. Αποτελεί αλληγορία, που χρησιμοποιείται για να περιγράψει το «κάψιμο» που βιώνει το άτομο όταν τα προσωπικά του αποθέματα δεν επαρκούν για να ανταπεξέλθει στην πίεση των δυσμενών συνθηκών ή των αυξημένων περιβαλλοντικών απαιτήσεων.

Το σύνδρομο αυτό εμφανίζεται συχνά ως αποτέλεσμα χρόνιου συσσωρευμένου στρες που κατακλύζει τον εργαζόμενο και είναι πολύ συχνό σε επαγγελματίες υγείας. Χαρακτηρίζεται από:

• αίσθηση του εργαζόμενου ότι δεν έχει πλέον ψυχική ενέργεια για να διαθέσει στη δουλειά του και να αντιμετωπίσει άλλους ανθρώπους που έχουν την ανάγκη της φροντίδας του
• αρνητικά και κυνικά συναισθήματα που καταλαμβάνουν τον επαγγελματία για τους αποδέκτες των υπηρεσιών, τους ασθενείς εν προκειμένω, αρνητικές στάσεις προς αυτούς, απόμακρες και απρόσωπες σχέσεις που διαμορφώνει με αυτούς
• μείωση των προσωπικού κινήτρου του επαγγελματία για τη δουλειά, με τάση να αξιολογεί αρνητικά τον εαυτό του, να έχει μια αίσθηση περιορισμένης κοινωνικής αναγνώρισης και συχνά να παραιτείται από κάθε προσπάθεια συνδρομής στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των ασθενών.

Η επαγγελματική εξουθένωση έχει αρνητικό αντίκτυπο στη λειτουργικότητα, μπορεί να οδηγήσει σε κακές σχέσεις με ασθενείς και συναδέλφους, αρνητική ή βιαστική προσέγγιση στις ανάγκες και τους φόβους των ασθενών, αυξημένα ιατρικά λάθη, κίνδυνο αθέμιτων πρακτικών και πρόωρη συνταξιοδότηση.

Παράγοντες που σχετίζονται με την επαγγελματική εξουθένωση

Πολλοί παράγοντες μπορεί να επιδράσουν επιβαρυντικά στην ανάπτυξη του συνδρόμου. Ανάμεσα στους πιο σημαντικούς είναι:

• Έλλειψη ελέγχου και δυνατότητας παρέμβασης σε ζητήματα που αφορούν τον όγκο δουλειάς, τα ωράρια, τις ανάγκες για υποστήριξη και πόρους
• Ασαφείς ή/και υπερβολικές προσδοκίες από τους άλλους, ανώτερους στην ιεραρχία ή συναδέλφους
• Δυσλειτουργικές σχέσεις και συμπεριφορές στο χώρο εργασίας, όπως προσβλητική συμπεριφορά, εκφοβισμός ή έντονη παρεμβατικότητα από τους ανώτερους
• Μεγάλος φόρτος εργασίας, ιδιαίτερα σε συνδυασμό με μονότονη εργασία ή χαοτικές συνθήκες εργασίας
• Έλλειψη κοινωνικού δικτύου υποστήριξης, στη δουλειά και στην προσωπική ζωή
• Ανισορροπία μεταξύ εργασίας-προσωπικής ζωής, με υπερβολικό χρόνο και μόχθο να αφιερώνεται στην εργασία ώστε να μην περισσεύει καθόλου χρόνος και ενέργεια για τις διαπροσωπικές σχέσεις και άλλα ενδιαφέροντα.

Προειδοποιητικά σημάδια

Μπορεί να είστε σε κίνδυνο για να αναπτύξετε το σύνδρομο, αν εμφανίζετε κάποιο από τα παρακάτω σημάδια:

• Κάθε μέρα σάς φαίνεται σαν «μια κακή μέρα» ή ξεκινάτε την εργασία σας χωρίς όρεξη και «με βαριά καρδιά».

• Η ενασχόλησή σας για την εργασία σας ή τις καθημερινές σας δραστηριότητες γενικά σας φαίνεται «χάσιμο χρόνου».

• Νιώθετε συνεχώς κούραση ή εξάντληση.

• Οι περισσότερες καθημερινές σας ενασχολήσεις σάς προκαλούν ανία ή εκνευρισμό.

• Νιώθετε ότι τίποτα από όσα κάνετε, δεν είναι αξιόλογο ή δεν εκτιμάται όσο θα έπρεπε.

 Συμπτώματα 

Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης αναπτύσσεται σταδιακά. Μπορεί όμως γι’ αυτό το λόγο να εξελιχθεί «ύπουλα», με τα συμπτώματα να είναι ήπια στην αρχή, αλλά να γίνονται πιο έντονα στην πορεία. Συνεπώς, τα αρχικά και ήπια συμπτώματα πρέπει να θεωρούνται «κόκκινες σημαίες» για το σύνδρομο που θα επακολουθήσει. Αν τα αγνοήσετε, τα πράγματα μπορεί να γίνουν πολύ χειρότερα. Αντίθετα, αν τα εντοπίσετε και μειώσετε το στρες και άλλους παράγοντες που σας επηρεάζουν αρνητικά, μπορείτε να προφυλαχθείτε από το σύνδρομο και να βελτιώσετε την ποιότητα ζωής σας.

Τα συμπτώματα που συνιστούν την επαγγελματική εξουθένωση μπορεί να είναι συνδυασμός από τα παρακάτω:

• Από το σώμα

Συνεχής κόπωση, συχνοί πονοκέφαλοι, μυϊκοί πόνοι, γαστρεντερικά ενοχλήματα, αϋπνία, μείωση ή αύξηση της όρεξης για φαγητό, συχνές λοιμώξεις

• Από τη συναισθηματική σφαίρα

Αίσθημα αποτυχίας και απογοήτευσης από το εαυτό, απαισιοδοξία ή αισθήματα απελπισίας, αισθήματα μοναξιάς ή αποξένωσης από τους άλλους ή αδιαφορία για τους άλλους, έλλειψη κινήτρου – απάθεια, τάση για κυνική ή αρνητική αντιμετώπιση της πραγματικότητας και των άλλων, αίσθημα ανικανοποίητου ή έλλειψη ευχαρίστησης

• Στη συμπεριφορά

Αποφυγή υποχρεώσεων, αναβλητικότητα και αργοπορία στις δραστηριότητες, απουσίες από τη δουλειά ή καθυστερημένη προσέλευση, απομόνωση από τους άλλους, ξεσπάσματα θυμού προς τους άλλους, αυξημένη χρήση αλκοόλ ή εθιστικών ουσιών ή κατανάλωση υπερβολικής ποσότητας τροφής

Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης μειώνει σημαντικά την ποιότητα ζωής και επιβαρύνει σημαντικά την ψυχική και σωματική υγεία. Μπορεί να προκαλέσει μείζονα κατάθλιψη ή εθισμό σε αλκοόλ ή ουσίες και προδιαθέτει σε αρτηριακή υπέρταση, καρδιολογικά προβλήματα και σακχαρώδη διαβήτη.

ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΣ ΤΡΑΥΜΑΤΙΚΟ ΣΤΡΕΣ (SECONDARY TRAUMATIC STRESS) 

Το δευτερογενές τραυματικό στρες περιλαμβάνει ψυχικές εκδηλώσεις που προκαλούνται από την έκθεση ενός ατόμου στις τραυματικές εμπειρίες ενός άλλου ατόμου. Είναι γι’ αυτό συχνό φαινόμενο σε μέλη ομάδων διάσωσης, ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό και επαγγελματίες ψυχικής υγείας, που βιώνουν από κοντά τις τραυματικές εμπειρίες όσων βοηθούν. Τα συμπτώματα που εμφανίζονται μπορεί να είναι παρόμοια με αυτά που εμφανίζονται μετά από πρωτογενές τραύμα, δηλαδή στη μετατραυματική διαταραχή στρες (post-traumatic stress disorder, PTSD) ή να είναι πιο περιορισμένα.

Συμπτώματα

Τα συμπτώματα που συνιστούν το δευτερογενές τραυματικό στρες μπορεί να είναι συνδυασμός από τα παρακάτω:

• Από το σώμα

Ταχυκαρδία, αίσθημα δύσπνοιας, διαταραχές ύπνου ή/και εφιάλτες, μυϊκοί πόνοι

• Από τη συναισθηματική σφαίρα

Συναισθηματικό «μούδιασμα», αναβιώσεις τραυματικού γεγονότος (που αφορούσε εξυπηρετούμενο άτομο) με έντονα αισθήματα άγχους ή φόβου, ψυχολογική και σωματική αναστάτωση σε αναφορές σχετικά με την εργασία (σε συγκεκριμένο εξυπηρετούμενο άτομο ή όλα), απαισιοδοξία, αδιαφορία για τους άλλους, έλλειψη κινήτρου – απάθεια, αισθήματα θλίψης ή θυμού

• Στη συμπεριφορά

Αποφυγή εργασίας ή/και αναφορών στην εργασία (σε συγκεκριμένο εξυπηρετούμενο άτομο ή όλα), μειωμένη ενεργητικότητα, υπερεγρήγορση, εύκολος εκνευρισμός, εύκολο ξάφνιασμα από θορύβους, τάση απομόνωσης από τους άλλους

• Από τις νοητικές λειτουργίες

Ανεπιθύμητες σκέψεις και αναμνήσεις σχετικά με το τραυματικό γεγονός ή την εργασία, δυσκολία στη συγκέντρωση, μνημονικά κενά

Για τις περιπτώσεις που εμφανίζονται αρκετά από τα παραπάνω συμπτώματα χωρίς τις αναβιώσεις τραυματικού γεγονότος, τις ανεπιθύμητες σκέψεις και τις αποφευκτικές συμπεριφορές, χρησιμοποιούνται και οι όροι κόπωση συμπόνιας (Compassion fatigue) ή έμμεσος ψυχικός τραυματισμός (Vicarious traumatization).

Αν έχετε εμφανίσει πολλά από τα συμπτώματα του δευτερογενούς τραυματικού στρες, πέρα από τα παραπάνω, πρέπει έγκαιρα να αναζητήσετε βοήθεια για την αντιμετώπισή του:

• Αναζητείστε βοήθεια στην υπηρεσία σας ή σε ομάδα αυτοβοήθειας

Εφόσον υπάρχει υπηρεσία συμβουλευτικής στον φορέα ή στον οργανισμό που εργάζεστε, απευθυνθείτε εκεί για συμβουλές και καθοδήγηση. Εφόσον έχετε διαδικασίες εποπτείας ή επόπτη στο έργο σας, απευθυνθείτε στον επόπτη ή στην ομάδα εποπτείας και εκμυστηρευτείτε τους τι σας συμβαίνει. Αν συμμετέχετε ή γνωρίζετε ότι υπάρχουν ομάδες αυτοβοήθειας ή υποστήριξης στο έργο σας απευθυνθείτε σε αυτές και μοιραστείτε το πρόβλημά σας.

• Αναζητείστε βοήθεια σε ειδικό

Είναι σωστό να απευθυνθείτε σε ειδικό ψυχικής υγείας, ψυχολόγο ή ψυχίατρο, χωρίς ενδοιασμούς. Η έγκαιρη θεραπεία θα σας βοηθήσει να ξεπεράσετε μία δύσκολη κατάσταση και θα προφυλάξετε έτσι την ψυχική και σωματική σας υγεία.